Мөңгүн-оол Ондар: «Өгбелернин баскан изин черле салбас»

Июль 23 – Россияның алдарлыг артизи, Тываның Улустуң хөөмейжизи, «Хөөмей — Төп Азия чоннарының культуразының ховар эртинези» деп делегей чергелиг симпозиумнуң Дээди шаңналының ийи дакпыр эдилекчизи Мөңгүн-оол Дүктенмеевич Ондарның төрүттүнген хүнү таварыштыр байыр чедирбишаан, дараазында айтырыгларга хамаарыштыр арга-дуржулгалыг башкының бодалдары-биле үлештивис.

– Мөңгүн-оол Дүктенмеевич, байырлыг хүнүңер таварыштыр «Хөөмей» Академиязының мурнундан изиг-байырывыс чедирбишаан, ал-бодуңарга быжыг тура-сорукту, аал-ораныңарга аас-кежикти, чогаадыкчы ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни, сеткиливис ханызындан күзедивис. Силерниң мөгейикчилериңерге база Академияның бижидикчилеринге сонуурганчыг болгу дег дараазында айтырыгларга хамаарыштыр бодалдарыңарны үлежирин диледивис.
– Четтирдим улуу-биле.

– ХӨӨМЕЙНИ ӨӨРЕНИП АЛЫР ДЭЭН СОРУЛГАЛЫГ ЭГЕ БАЗЫМНАРЫҢАР КАЖАН ЭГЕЛЭЭНИЛ?
– Миннип келиримге-ле, ачам мени хойнунга олуртуп алгаш, үргүлчү-ле хөөмейлээр чораан. 5-6 харлыымда ачамның аайы-биле ийи-бирни өттүнүп эгелээнимни сактыр мен. Ачам Ондар Дүктенмей Доржуевич Чөөн-Хемчиктиң Кегээн-Булак деп черге өг-бүлениң хеймер оглу болуп төрүттүнген. Боду база бичиизинден тура хөөмейлээр. Аалдарга барып аян тудуп хөөмейлээрге тараа-быштакты, алгы-кешти-даа бээр чораан. Авамга дужа бергеш ачам өг-бүле тудуп, бүгү назынының иштинде тудугга бригадирлеп ажылдап келген.
Кырган-ачам Үстүү-Хүрээниң улуг кумзат ламазы чораан. Хувискаалчы шимчээшкин тергиидеп, сарыг шажындан, хам чүдүлгеден ойталап эгелээн дошкун чылдарда бистиң кырган-ачавысты актыг черге репрессиялаан. Ооң соонда чылдарда коммунистиг идеологияга алзып, национал чаңчылдарны «эргижирээн ёзу» дээш хоруп, хөгжүм херекселдерин үреп, хөөмейлеп-сыгыртырын безин соксадып турган дээр. Ооң уржуундан боор, бичиимде дошпулдуур, игилди безин көрүп көрбээн мен. Хомусту харын таныыр. 5-6 класс тургаш, акыларымның гитаразын дилеп алгаш ойнаарымга, түр када ачылаткаш дедир алгаш баар турду. Оон авам албан-биле Чадаанадан балалайка садып берген. Этнохөгжүм делегейинче эге базымым балалайка-биле эгелээн деп болур. Улуг класстарга келиримге «Тыва» ансамбли тургустунуп, хөөмей-сыгыттың, тыва чаңчылдарның оттуушкуну келген. 16-17 харлыымда ажык хөөмейлеп-сыгыртып эгелээримге, Олег Куулар акым эдертип алгаш Чадаананың «Салгал» деп бөлүүнге киирген. Оон улаштыр «Баян-Дугай» деп бөлүктү ажыдып алырга, ынчаар хөөмейге, хөгжүмге хандыкшып бердингеним ол.

– ХӨӨМЕЙНИҢ ӨӨРЕДИЛГЕ СИСТЕМАЗЫНЧЕ КАНДЫГ АЙТЫРЫГЛАРНЫ КИИРИКСЭЭР СИЛЕР?
– Улуг өгбелеривис Хунаштаар-оол Ооржактың, Максим Дакпайның, Кызыл-оол Санчының, Ак-оол Кара-Салдың, Манчакай Саттың, Маржымал Ондарның, Сорукту Кыргыстың, Комбу Ондарның болгаш өскелерниң-даа чаңчылдарын уламчылаары, күүселдениң аян талазы-биле «арыы», хөгжүм херекселиниң үделгези-биле аяннажылгазы болгаш оон-даа өске.
Амгы үеде өгбе-хөөмейжилеривистиң салгалдарының салгалының үези. Өгбелерниң баскан изин черле салбайн, оларның ырлап каан ырыларын, хөөмейин бир дугаарында эки шиңгээдип алыр болза эки. Чүге дизе, өгбелеривистиң хөөмей-сыгыды – көшкүн тыва чоннуң амыдыралынга болгаш угаан-бодалынга дүүшкек болганындан тыва хөгжүмнүң үе-дүптен бээр тургусттунган дүрүмнерин хажытпаан, чаңчылчаан уран-чүүлге хамааржыр. Тыва хөөмейниң үндезини улуг хөөмейжилеривистиң хөөмей-сыгыдындан быжыглаттынган. Аңаа даяанып алгаш, хөөмей-сыгытты кандыг-даа хөгжүм угланыышкынынга хумагалыг сайзырадып болур.
Бодум база өгбелерниң хөөмейин радиодан дыңнап өскен мен. Оларның хөөмей-сыгыды хөөмейимниң быжыг «таваа». Ол дээрге чүгле дыңнаарын сайзырадырында эвес, а бүгү мага-боттуң тургузуу-биле сырый холбаалыг. Чүге дизе, сен хөөмейлеп олургаш, хөөмейиңни база хөрээң, боостааң кызып алгаш, хөөмейниң аялгаларын бажың иштинде, кулааң иштинде дыңнап, бүткүр мага-бодуң-биле миннип эгелээр сен. Сактырга-ла, бир кижи салып турда, сен чанында олуруп алган дыңнап турарың-биле дөмей болур.
Ынчангаштың өгбелерниң аянын салыптарга-ла, ол дээрге Хунаштаар-оол Ооржактың, Кара-оол Туматтың, ооң-ооң дээш диктант ышкаш бичии хөөмейжилерге өөредир болза эки деп санаар мен. Ынчан ам, аныяктар тыва хөөмей-сыгыттың байлакшылдыг курлавырын эскерип, катаптатынмас ылгалдарын сайгарып эгелээр. Ооң-биле деңге кижиниң кулаа, мага-боду-биле ажылдап, угаан-медерели делгемчип турар боор. Кажан өөреникчи кижи үннерни, хөөннерни, аргаларны, аяннарны ылгап, сайгарып билип эгелээрге, аңаа бодунуң чиңгине аянын, хөөнүн тып алыры дөгүм болур.

– ХӨӨМЕЙ КИЧЭЭЛДЕРИН ЧАНГЫС КИЖИГЕ ЭРТИРЕРГЕ ШЫНАРЛЫГ БЕ АЗЫ БӨЛҮҮ-БИЛЕ ӨӨРЕДИРГЕ ЭПТИГ БЕ? КАЙЫ АРГАЗЫ ЧЕДИИШКИННИГ БОЛУП ТУРАРЫЛ?
– Бөлүү-биле хөй кижини өөредип болур. Ынчалза-даа чамдык улус дыка дүрген билип аптар, а өскелери оожум шиңгээдир боор. Чаңгыс кижини өөредирге эптиг-ле. Ырлаар кижи болза, кандыг-даа ырыны ырлаптар болгай. А хөөмей-сыгытты гитара, фортепиано ышкаш хөөннеп каан эвес, кижи бүрүзүнүң үн тургузуундан хамааржыыр болгаш чаңгыс аай үндүрери деп чүве болдунмас. Башкыга кара олчаан дөмейлештир үндүрери болдунмас. Өөреникчи херек кырында өттүнүп тургаш, катап-катап күүседип тургаш, бодунуң аянын хөөнүн тып алгаш чоруй баар.
Кажан өөреникчиниң чиңгине хөөнү быжып келирге, ынчан ам бөлүктү чаңгыс нотага тургузуп, «до» болза «до», «ми» болза «ми» дээш шуптузун деңге ырладыптарга, ынчан чаңгыс аайлажы бээр. Чаңгыс деңнелге аяннажы бээрин чедип алыры нарын. Чамдык улустуң күштүг болур, өскелериниң күш чок, а үшкүлерниң – ортумак. Чижелээрге, «Хүн-хүртү» бөлүү «до»-да чавыс ырлажып турар. Оларның аразында Сарыглар акыйның үнү бедик болгай. «Алаш» оолдарының база дөмей. «Чиргилчинниң» хөөнү бедик бооп турар, «ми»-де. Чүге дизе, Айдысмаа Сайын-ооловнаның бедик үнүнде деңнежип турар бис.

– АНЫЯК ХӨӨМЕЙЖИЛЕРГЕ КАНДЫГ СҮМЕНИ БЭЭР СИЛЕР?
– Улугну улуг деп, бичиини бичии деп хүндүлежип чоруур болзувусса эки. Ам бо үеде шупту чүве аныяк өскенниң боттарындан хамааржыыр. Орук ажык. Үе-биле деңге сайзырап, эртем-билиглиг болуру чугула. Ырак-узак черге чеде бээриңерге, нота тутсуп бээр. «Нота билбес мен» дээрге база эпчок. «Билир мен» дээрге база билбес. Нота билбес чораан өгбе-хөөмейжилеривис дыңнап-дыңнап алгаш, бир-ле тыва аялгага дөмейлештирип, эдертип алгаш чоруй баар турганнар. Тыва хөгжүм эгээртинмес байлак болганындан, кайы-даа чоннуң музыказынче ээлгири кончуг эптежип кире бээри кайгамчык. Амгы үеде аныяктарга эң кол чүүл эртем-билиглиг болурунда

– ТЫВА ХӨӨМЕЙНИ АҢГЫ-АҢГЫ ЧОННАРНЫҢ ТӨЛЭЭЛЕРИНГЕ ӨӨРЕДИП ТУРАРЫНЫҢ ДУГАЙЫНДА СИЛЕРНИҢ БОДАЛЫҢАР? ХӨӨМЕЙНИН НИИТИ САЙЗЫРАЛЫНГА САЛДАРЫ КАНДЫГ?
–Тыва чон бүгү делегейде хөөмей-сыгыды-биле алдаржып, каш аңгы язы-сөөк чоннарның база хөй-ниитиниң үнелээшкинин чедип алган. Бистиң бичии Тывавыста безин бүгү делегейниң чоннары кээп турар-дыр. Хөөмейжи кижи, бир дугаарында Тыва чурттун алгап, төрээн чону дээш тыва культураны иштикиде-даштыкыда таныштырып, сайзырадып чоруур. Башкы кижи, өөреникчилериниң хөөмейи эки үнүп кээрин, эки шиңгээдип алырын бодаар. Чүге дизе, өөреникчилер хөөмейин багай үндүрер болза, дөмей-ле «мээң башкым» дээр, башкының ады үнер.
1992 чылда Симпозиум эрткен соонда, дараазында чылдарда Тывага аалдап келген даштыкыларны өөредирин бир дугаар шенедим. Эгезинде ону тайылбырлап-даа шыдавас турдум. Дыл база билбес. Ынчангаш ырлап, хөөмейлеп олурарыңга, ол улус база өттүнүп эгелээр турган.
Оон 1997 чылдарда гастрольдап эгелээнивисте, өөрениир күзелдиг улустуң саны көвүдээрге хөөмейни өөредиринче шыңгыы кичээнгейни салып эгеледим. Тыва кижиниң тайылбырлап турарын, даштыкы кижиниң бодап, билип алыры көңгүс ийи аңгы, чер биле дээр ышкаш удурланышкак. Оларның үжүктери, дылының тургузуу, чугааланыры, шимчээшкини, дыңнаары безин көңгүс өске. Бис болза харны баскаш «кырт-кырт» дээш дыңнап турар болзувусса, олар көңгүс өскени чугаалаар. Чижелээрге, инекти саарга: «Дыңнап тур силер бе? «Үшть-шүүть» деп дыңналыр-дыр бе?» дээриңге, база өске аялга чугаалап, өске үн үндүрер боор. Инектиң эдери биле буганың бустаарын ылгаарының бетинде, өшкү биле анайның эдерин безин аңгылап алыры даштыкы кижиге нарын болгулаар.


– ТЫВАНЫҢ БОЙДУЗУ, ӨГБЕЛЕРИВИСТИҢ ЧАЙНЫҢ ИЗИИ, КЫШТЫҢ СООГУ ДИВЕС ЧЫМЫШТЫГ МАЛЧЫН ИЖИ, ААЛ-КОДАНЫНДА АЗЫРААН МАЛЫВЫСТЫҢ ЫЫДЫ ХӨӨМЕЙЖИНИҢ УГААН-МЕДЕРЕЛИНДЕ, УЯН ХӨӨНҮНДЕ СИҢНИККЕН ДЕП БОЛУР БЕ?
– Ийе. Азырал болгаш черлик амытаннарның үннерин база бойдустуң аялгазын хөөмейниң программазынга сырый өөрениир болза кончуг солун ажыл. Бойдустуң аялгазындан үнген хөөмейниң эрги аяннары уттундуруп бар чыдар. Чижелээрге, кумзаттаар хөөмейжилер ховартаан. Хөөмей, сыгыт, каргырааны «кыңгырадыр» салыр-дыр бис. Оларның-биле кады эрги аяннарны деңнештирип, «кыңгырадыр» салып эгелээр болзувусса кайгамчык. Теория кырында эртем-билиивис, хөөмей-биле кады бар чыдар болза. Практика дээрге телевизор-биле дөмей болгай…

Оюмаа Ноозун чугаалашкан.

Translate »

Вы не можете скопировать содержимое этой страницы