Чурттуң төөгүзү, чоннуң амыдыралы, уран чүүлү, хөгжүмү, сагыш-сеткилиниң байлаа хөөмей-биле сырый холбаалыг болганындан, хөөмейжилерниң допчу намдары тыва чоннуң чаңчылчаан культуразын хөгжүдеринге база келир үениң салгалдарынга кадагалап артырарынга чугула черни ээлеп турар. Хөөмейжилерниң сактыышкыннарын допчу намдар хевиринге ушта бижээш, эртем-шинчилел ажылдарынче киирери «Хөөмей» Академиязының ажыл чорудуунуң база бир кол угланыышкыны. Силерниң кичээнгейиңерде, июль 28-тиң хүнүнде төрүттүнген хүнүн демдеглеп турар хөөмейживис, «Тыва кызы» бөлүүнүң солизи Дамыраң Айлаңмаа Байлаковнаның сактыышкыннары.
– Төрүттүнген хүнүңер таварыштыр «Хөөмей» Академиязының мурнундан изиг байырны чедирип, каң дег кадыкшылды, ажыл-ишке чедишкииннерни, быжыг тура-сорукту база бүгүдеге чүгле экини күзедивис.
– Четтирдим улуу-биле.
– АЙЛАҢМАА БАЙЛАКОВНА, УК ТӨӨГҮҢЕРНИ БАЗА ЧЕР-ЧУРТТУҢАРНЫ ТАНЫШТЫРЫП КӨРҮҢЕРЕМ?
– 1975 чылда Бай-Тайганың Бай-Тал суурунга малчын өг-бүлеге төрүттүнген мен. Авамның талазындан кырган-авам ырлаар, хомустаар кижи чораан. Ачамның авазы, Күжүгет Кызылбай дээр кырган-авам хөөмейлээр чораан деп, улгады бергеш билип алдым. Ачам чаа-ла ийи айлыг турда кырган-авам «саргаргаш», бурганнай берген. Ооң өл-чаш төлүн, кудурук эмзиртип чорааш, угбазы азырап каан. Ачам боду база бо-ла хөөмейлеп, каргыраалаар чораанын ам-даа сактыр мен.
– КАШ ХАРЛЫЫҢАРДА ХӨӨМЕЙЛЕП ЭГЕЛЭЭН СИЛЕР?
– Кажан хөөмейлеп үнүп келгенимни орта билбес мен. Сактып турарым-биле алыр болза, 4 класска өөренип тургаш, аскым иштинге хөөмейлеп-сыгыртыр чораан мен. Мени кым-даа дыңнавайн турар деп бодаар турдум. А чанымда эштерим дыңнап турган болбайн канчаар. «Суглааш олчаан баар уруг боор» дээш бажыңда улузум бо-ла чугааланыр. А мен тайга чурттуг кижи болгаш ындыг ирги мен бе, соок суг пактаарынга ынаам кончуг, боостам безин аарывас-дыр ийин. Элээди назынымда хем кыдыынга баргаш-ла, кара сугну пактап-пактап, хөөмейлеп-хөөмейлеп ырлаар турдум. Оон шаг болганда, бажыңымга чанып кээримге, улузум шыжыгып-даа турган боор.
– ХӨӨМЕЙГЕ ӨӨРЕДИП ЭГЕЛЭЭН БАШКЫҢАР КЫМЫЛ? КИЧЭЭЛДЕРНИ КАНЧААР ЭРТИРИП ТУРДУ?
– 1992 чылда школаны дооскаш, Кызылдың уран-чүүл училищезинче кирип алдым. Игил клазынга башкым А. Оюн, а хөөмей клазынга башкым Хунаштаар-оол Ооржак турган. Бир дугаар хөөмей кичээлин «Гастелло» аттыг парктың иштинде, чоруй-чоруй борбактажып үне берген ыяштар чанында ажык черге эртиргенин сактыр мен. Кижи бүрүзүн чаңгыстап ырладыр азы хөөмейледир. Мен ыядыр боорумга: «Ыяштар аразында бедигээшче үнгеш, хая көрүндүр туруп алгаш, ырлап көрем» дээн башкым. Хая көрнүп алгаш ырлаарымга, кушкаштарның мыжыраанынга, сугнуң шулураан даажынга, агаар-бойдустуң шимээнинге алыскаш, хөөмейим-сыгыдым үнүп келди. Хунаштаар-оол Сүрүң-ооловичтиң: «Сыгыдың дыка чараш-дыр, кызым» дээш чагып турганын сактыр мен. Ынчан пөрүүм кончуг, хөөмейлээримни чажырарымга, башкывыс ынчаар чазыктырып алган. Өөреникчилерин черле «уруум, кызым» дээр чымчак сөстүг башкывыс чораан.
– ХӨӨМЕЙГЕ ХАМААРЫШТЫР УТТУНДУРБАС БОЛУУШКУН ДУГАЙЫНДА САКТЫЫШКЫННАРЫҢАР ҮЛЕЖИП КӨРҮҢЕРЕМ?
– Ам болза «Алдын-Булак» өргээлериниң бетинде даг чанынга Хунаштаар-оол Сүрүң-оолович башкыны, Мерген Яковлевичти база мени эдертип алгаш, кинога тырттырып турганы сагыжымга арткан. Ол дээрге 1992 чылдың сентябрь 26-ның хүнү, тырттырып турган киживис Кенеш Бадый. Ол хүнү дыка сактыр мен. Ол черниң чанындан эрткеш-дүшкеш-ле, кинога киржип турган үзүндүвүстү бир катап көрген болзумза деп бодаар чордум.
– ЧОГААДЫКЧЫ ОРУУҢАРДА ЭҢ ШИИТПИРЛИГ БОЛГАШ ТҮҢНЕЛДИГ БАЗЫМНАРЫҢАР КАЖАН ЭГЕЛЭЭН?
– 1996 чылда училищени доозупкаш, Чодураа Семис-ооловна-биле кады Башкы колледжинге бир чыл иштинде ажылдадывыс. Ажылывыс аайы-биле хөөмей-сыгытка сонуургалдыг уругларны чыып, ансамбль тургузуп алыр дээн айтырыывысты чаңгыс эвес удаа көдүрүп, бирги базымнарывыс кылып эгелээн бис. Ол үеде ачавыс суурга бажың тудуп бээрге, улустуң улуг уруу болганымда, соомдан өөренир дуңмаларым дээш Бай-Тайгаже чана бердим. Ооң соонда Валентина Чүльдүм, Татьяна Саая, Шончалай Ооржак, Азимаа Күжүгет, Айлаң Ондар дээш кезек хөөмейлээр уругларны Чодураа Семис-ооловна эвилелдеп чыып алды. Ынчан «ансамбль тургузар» деп ажыл дыка берге турган, хөгжүм херекселдери безин тывылбас. Ансамбльдиң оюн-көргүзүүн тургузар дээш кидин-түлүк ажылдап турдувус. А национал идик-хепти уран-чүүл училищезиниң ниити чуртталга бажыңынга чурттавышаан, боттарывыс даарап эгеледивис. Бо-ла бүгү күжениишкинивис түңнели – «Тыва кызы» бөлүү 1998 чылда «Хөөмей Төп Азия чоннарының культуразының ховар эртинези» деп делегей чергелиг симпозиумга бир дугаар үнгени ол.
– ХӨӨМЕЙ-СЫГЫТТАН ӨСКЕ СОНУУРГАЛДАРЫҢАР БАР БЕ?
– Хөгжүм херекселдеринден хомусту онзагайлаар мен. Көөрге чеже-даа бөдүүн ышкаш болза, хомустуң аялгалары кайгамчык байлак. Хомустуң хевирлери каш янзы: ча-хомус, чарты-хомус, демир-хомус, дая-хомус, сөөскен-хомус, кулузун-хомус, шелер-хомус дээш баар. 2012 чылда үндүргенивис «Бай-ла Тайгам» деп чаңгыстың альбомунда, чоннуң ырыларындан аңгыда, хомустуң аялгаларын тускайлап киирдивис.
Амгы үеде даараныырынга улуг хандыкшылдыг апардым. Сонуургалым-биле тыва идик-хепти даарап, тыва кыстың чажының каасталгазы – чаваганы, боошкуннарны дизип, кылып турар мен. Уран чүүлдүң кандыг-даа хевиринден тудуп алырынга, өскелери база кады-ла чоруп турар боор. Хөөмейлеп-даа турар болзуңза, хөгжүм херекселинге үдевишаан, мөңгүн каасталгаларың эдилеп, тыва идик-хевиң база даарап, кедип алган орар сен…
Оюмаа Ноозун чугаалашкан.