Тамдын А. Хөөмейниң  тывылганы  

Тывалар болгаш өске-даа улустуң аразында «хөөмей» деп ырлаарының аңгы хевири бар, ооң дугайында ачам меңээ бо-ла тайылбырлап чугаалап чораан.

Тывалар мал-маган ажаап, сүрүп, аът-хөлгени мунуп эгелээн  үе-биле катай хөөмей-сыгыт тывылган. Чүге дизе дыңнап билип чоруурга, хөөмейниң укталганы – бойдус, мал-маган, аң-меңде. Чоорту ие кижини, чараш кыстарны,эки аъттарны  хөөмейгке мактап, чарашсынып  ырлажып  эгелээннер. Оон чоорту  хөөмей  өске чоннарже тарап нептереп турган. Тывага ол улуг хөгжүлдени алган.

Хөөмейниң  тывылганының дугайында тайылбыр чугааны база ачамдан дыңнаан мен. Ында шаанда малын чидирген малчын кижи малын дилеп чорааш, арт кырынга чажыын чашкаш, көгээржиин салып каарга, ол салгын-хатка хөөңейндир сыгырып эгелээн. Малчын ону өттүнүп  олургаш   хөөмейлеп  эгелээн, оон  чоорту  хөөмей ол  малчындан  нептереп  үнген. Оон  аңгыда мындыг солун чугааны база дыңнаан мен.    Чөөн-Хемчик кожуунда бир черде  үттүг  хая бар, ооң үдү черден д өрт-беш метрбедик черде. Кежээликтей  сырынныгда  ооң  адаанга улуг от салыптарга, хөөңейндир дагжап эгелээр, ону дыңнаан кижиниң уйгйзу келбестеп, ооң  үнүн сактып,  катап ону дыңнаксап, ол үттүг  хаяже барыксап туруп бээр. Оон ол черге баргаш, от салбайн, ооң  алгыра бээрин манап чадашкаш, ону өттүнүп  ырлажып олургаш,  чоорту хөөмейни тып, хаяның хөөңейндир хөөмейлээрин улус өөренип ап эгелээн. Хөөмей ынчалдыр тывылган. Ол үттүг  хаяның ырлаар чылдагаанын тып, билип алыры-биле Ондар маржымал , мээң ачам, база оон-даа өскелер барып көрүп  дыңнааннар. Кежээ, сырын хаяның үдүнче кыдыындан үрүп турда, ооң адаанга улуг от салыптарга, , чылыг агаар өрү чүткүп үнгеш, хаяның  үдүнче сырын-биле катай үрерге, ол хөөңейнип ырлап эгелээн. От салып турган чериниң хүлүн казып көөрге, ооң мурнунда-ла эвээш эвес аңаа барып от салып, хаяның үнүн дыңнап чорааннар.

Оон-на эгелээш мал-маганын сүрүп  чорааш, чер-чуртундан ыракка чораанда, сеткил-чүрээн оожургадып, аал-чуртунга аалчылар, төрелдери чыглып келгенде, оларга бараан болуп ырлажып эгелээннер. Кызыл-хүнней бергенде хову, озалааш чоога, тайга черлерге хөөмейлевес чорааннар: аза-четкер хөөмей үнүнге таалаар, ынчангаш олар аңаа чыглып келир дээр чораан.

Херээжен кижи  хөөмейлевес чораан, чүгле эр кижи хөөмейлээр. Шаанда херээжен кижи хөөмейлээрге, чоок кады-төрээн эр кижилеринге багай деп санап турган. Амгы  үеде бодап көөрге,  хөөмейлээрге  кижиниң кадыынга багай салдар база бар болгай, ынчангаш  херээжен улуска ону хоруп чораан хире. Чижээлээрге, тынышты шын эвес алгаш  хөөмейлээрге, баш дескинип, карактар караңгылай бээр. Хан базыышкыны  өскерли бергени ол. Ылаңгыя  херээжен кижиниң кадыынга  ол багай салдарны чедирип болур. Хөөмей, сыгыт деп-ле турар бис. Ол сөстерниң тывылганы чүдел? Чүү деп сөстен укталган дизе, ооң харыызы бөдүүн. «Сыгыт» деп  сөстүң тывылганы  сөстүң бодундан-на биске билдингир. Ол «сыгырып» деп сөстен укталган. Хөөмей  «хөөңейнип», «хөөлээн» деп сөстерден, а каргыраа «каргырткайнып», «каргыраан» деп сөстерден укталып унген. Бо хевирлерни шуптузун катай «хөөмей» деп адааны шын деп бодаар мен.

Алдар Тамдын.

Дөзү: Хөөмейжиниң бодалдары  (Хөөмей дугайында чыынды) [Размышления хоомеиста] / чыып тургускан хар. ред. Сундуй М.М. – Кызыл: Тываның парлалга талазы-биле күркомитединиң типографиязы, 1998. – 96 с.

Translate »

Вы не можете скопировать содержимое этой страницы